Showing posts with label ICSID. Show all posts
Showing posts with label ICSID. Show all posts

Monday, November 3, 2014

Sự tấn công của doanh nghiệp vào nền dân chủ Châu Mỹ Latin

Việt Nam đang tham gia đàm phán Hiệp Định Đối Tác Xuyên Thái Bình Dương, trong dự thảo bị tiết lộ mới đây của Hiệp Định nêu trên có một phần đề cập tới giải quyết tranh chấp thương mại giữa doanh nghiệp đa quốc gia và chính quyền. Cơ chế đó cho thấy các quốc gia dân tộc không còn có thể tự bảo vệ mình trước những lợi ích của giai cấp tư sản quốc tế, buộc phải viện đến các thiết chế phi dân chủ do các đế quốc đầu sỏ hậu thuẫn. Trong hoàn cảnh đó, lợi nhuận của các công ty đa quốc gia sẽ được đặt trên lợi ích của nhân dân, dân chủ cuối cùng chỉ là hình thức khi bất cứ quyết định dân chủ nào cũng có thể bị các công ty đa quốc gia phá hủy bằng cơ chế hòa giải quốc tế.

Xin mời bạn đọc theo dõi bản dịch bài viết "The Corporate Assault on Latin American Democracy" của tác giả Jusin Doolittle về tình hình cơ chế hòa giải quốc tế ở các nước Châu Mỹ Latin. Tiêu đề do người dịch đặt.

Sự tấn công của doanh nghiệp vào nền dân chủ của Châu Mỹ Latin

Châu Mỹ Latin luôn luôn là mảnh đất màu mỡ cho các doanh nghiệp cá mập. Trong nhiều thập kỷ, dưới sự ủng hộ của các chính quyền do phương Tây hậu thuẫn, thân thiện với doanh nghiệp nhưng tàn bạo với công dân của họ, những con quái vật doanh nghiệp đã hút cạn máu của khu vực – đôi khi là theo nghĩa đen. Câu chuyện về cướp bóc tự do ở phần này của thế giới, cũng như sự phản ứng dữ dội của dân chúng đối với chúng ở Châu Mỹ Latin, không phải là điều gì mới. Trong những năm gần đây, cuộc chiến của doanh nghiệp dữ dội chưa từng thấy với các xã hội Châu Mỹ Latin đã chuyển sang giai đoạn mới, giai đoạn mà cuộc chiến chủ chốt được quyết định ở tầng thứ tư của trụ sở Ngân Hàng Thế Giới tại Washington, bởi thiết chế mờ ám nhưng đầy quyền lực được gọi là Trung Tâm Quốc Tế Giải Quyết Tranh Chấp Đầu Tư (ICSID). 

Điều đầu tiên bạn cần biết về ICSID là nó có quyền ra các quyết định ràng buộc có ảnh hưởng đến toàn bộ dân chúng. Hầu hết những quyết định đó được các tóa hòa giải nhỏ đưa ra, đặc trưng là tạo thành từ một nhúm người. Thiết chế bí mật này là một phần của Hiệp Ước ICSID, một hiệp ước đa phương có hiệu lực vào tháng 10 năm 1966, hiện nay có 150 quốc gia tham gia. Hiệp Ước ICSID “tìm cách tháo gỡ các cản trở chủ chốt đối với lưu thông quốc tế của đầu tư tư nhân được tạo ra bởi các rủi ro phi thương mại và sự thiếu vắng các phương pháp chuyên môn quốc tế đối với giải quyết tranh chấp đầu tư”. Nếu như câu đó làm bạn rùng mình, tốt thôi, nó phải vậy. 

Chi tiết cấu trúc và hành chính của ICSID thì tẻ nhạt và liên quan đến rất nhiều tiếng nói của doanh nghiệp. Nhưng về căn bản, ICSID có vẻ thiết lập và giám sát các tòa hòa giải độc lập đối với việc phân xử các tranh chấp chủ yếu giữa thực thể tư nhân và chính quyền. Một ví dụ, khi quốc gia X nói với doanh nghiệp Y rằng, sau những cân nhắc kỹ càng, họ muốn thay đổi chính sách và cấm khoan dầu tại những một khu vực có môi trường dễ tổn thương. Một tòa hòa giải được thiết lập và sự xét xử bắt đầu. Cả hai bên có tranh chấp phải đồng ý với các điều khoản được thảo ra, điều đó sẽ được ghi lại, và mỗi bên sẽ đưa ra các trọng tài được lựa chọn. Tuy nhiên, với ảnh hưởng của ICSID lớn dần theo quá trình xét xử, chúng ta phải xem xét sự thông thái trong những quyết định này, khi chúng thường xuyên tác động đến sức khỏe của môi trường cả về ngắn hạn cũng như dài hạn, được tạo ra thông qua quá trình mà các cư dân địa phương – người dân thực sự phải chịu ảnh hưởng của những quyết định nói trên – hầu như bị gạt bỏ. 

Trong những năm gần đây, Venezuela, Ecuador, và Bolivia đã rút khỏi Hiệp Ước ICSID, tất cả đều vì lý do tương tự. Các chính quyền đó trung thành với khái niệm cổ xưa là những nguồn tài nguyên trong xã hội của họ phải thuộc về những người dân sống ở đó, và họ coi ICSID là cách tạo điều kiện cho việc tiếp tục cướp bóc những nguồn tài nguyên đó (vốn thường được thừa nhận, dĩ nhiên, bởi sự suy thoái môi trường). Bolivia rút khỏi ICSID vào năm 2007; vào năm 2009, Ecuador tiếp bước. Venezuela hoàn thành việc rút khỏi ICSID vào năm 2012 khi chính quyền Chavez phải đối đầu với hàng loạt tranh chấp quanh chính sách quốc hữu hóa vào những năm 2000. Tất cả các chính quyền đó bày tỏ sự quan ngại về chủ quyền và sự thiên vị thường xuyên của ICSID đối với doanh nghiệp và tư bản (những quan ngại này phản ánh tình cảm phổ biến ở Châu Mỹ Latin). Họ đề xuất một hệ thống thay thế, tham gia vào các tòa hòa giải ở Nam Mỹ, để đối đầu với Washington, D.C. Trong mọi trường hợp, việc rút khỏi ICSID không phải là để bảo vệ khỏi sự đòi hỏi của lợi ích tư nhân, các quốc gia như Venezuela và Ecuador vẫn tiếp tục nhìn chằm chặp vào hàng tỷ dollar của các khoản thanh toán bồi thường tiềm năng chảy ra từ hàng sa số các vụ kiện trong thập kỷ qua. Các quốc gia không thể đơn giản lảng tránh các phán quyết, khi chúng bị coi là sự phá sản về chủ quyền, với tất cả rủi ro kinh tế theo sau.

Chúng liên quan đến các kiến thức chuyên môn chuyên biệt, và do đó hiếm khi được bàn thảo trong các cuộc tranh luận chính trị phổ thông, nhưng một sự thay đổi hình mẫu rộng hơn đã diễn ra trên sàn đấu những năm gần đây, một thứ đủ gây sốc, đáp ứng các quyền lợi của công ty đa quốc gia. Như bài viết của McClatchy mới đây về một tranh chấp giữa Oceana Gold Corp. và chính quyền El Salvador đã đưa ra, “các luật đầu tư quốc tế đang thúc đẩy doanh nghiệp hành động chống lại chính quyền nước ngoài dám cắt bớt lợi nhuận tương lai của họ”, “và ICSID là phương tiện được những doanh nghiệp sử dụng để đảm bảo rằng lợi nhuận của họ không bị đe dọa”.

Sự ngờ vực phổ biến rằng trò chơi này được dựng lên để đáp ứng các lợi ích tư nhân đầy quyền lực hoàn toàn không phải là vô căn cứ. Đây là Robert Bisso, giám đốc của Social Watch, một tổ chức mạng lưới công dân quốc tế, trong bài phát biểu với Liên Hiệp Quốc vào tháng 5: 
… hơn hai nghìn hiệp định thương mại và đầu tư song phương cũng như khu vực được ký kết trong một số ít những thập kỷ gần đây đã tạo ra các quyền mới cho công ty đa quốc gia, bao gồm các quyền mà con người không có: doanh nghiệp đòi quyền được phán xử ở bất cứ đâu họ muốn và mang theo họ bất cứ ai mà họ cho là cần thiết, họ được phép chuyển lợi nhuận mà không có bất cứ giới hạn nào và thậm chí kiện chính quyền về tổn thất lợi nhuận do những chính sách được quyết định dân chủ, không thông qua các tòa án địa phương mà qua các tòa hòa giải quốc tế, vốn được tạo ra để bảo vệ lợi ích kinh doanh và là nơi nhân quyền không nhất thiết thắng thế. ICSID, Trung Tâm Giải Quyết Tranh Chấp Quốc Tế, do Ngân Hàng Thế Giới tổ chức, là tổ chức hòa giải thiếu minh bạch đã thay thế phân xử của quốc gia và tự mình tạo ra luật lệ bằng cách loại bỏ các tiêu chuẩn nhân quyền cũng như các quy định về môi trường, ngay cả khi chúng được phê chuẩn trong các hiệp ước quốc tế. 
Khuynh hướng này sẽ dẫn đến sự quan ngại sâu sắc. Cần phải nhớ rằng những tranh chấp không phải là trừu tượng. Bên cạnh yếu tố dài hạn về môi trường, quyết định về những vấn đề này ảnh hưởng tới cuộc sống của dân thường theo hàng chục nghìn cách, và chúng cũng đe dọa khả năng tạo lập chính sách của xã hội dân chủ.

Hãy lấy ví dụ, tranh chấp đã được đề cập phía trên giữa El Salvador và Oceana Gold, trong đó ICSID sẽ phân xử vài lần trong ít tháng tới. Oceana Gold là một công ty khai mỏ bỉ ổi ở Australia – khoảng một phần tư số vụ ICSID phân xử liên quan tới khai mỏ, dầu, khí đốt và các vấn đề liên quan đến tài nguyên thiên nhiên – đã mua công ty Canada ở bên bờ Thái Bình Dương vào cuối năm 2013, và giờ có vẻ sẽ thực hiện một dự án khai mỏ bên bờ Thái Bình Dương được đặt gần đường biển chính của Ecuador, sông San Sebastian River. Hay nói cách khác, Oceana Gold muốn 301 triệu dollar tiền bồi thường – từ một quốc gia cực nghèo với ngân sách hàng năm dưới 1 tỷ dollar.

Cư dân sống gần mỏ El Dorado ở miền bắc quốc gia đã nổi dậy phản đối dự án khai mỏ (một đơn kiến nghị với 200,000 chữ ký được mới được gửi đến Oceana Gold). Họ không muốn nguồn nước của họ bị công ty nước ngoài đầu độc để tìm vàng; tỷ lệ các bệnh nan y liên quan đến chất độc arsenic trong đào vàng ở sông Lempa được báo cáo là gia tăng rõ ràng. Một xã hội nghèo nàn, đông đúc dân cư đã đương đầu với vấn đề khốc liệt liên quan đến chất lượng và số lượng nước của họ. Đó cũng là kiểu xã hội dễ tổn thương do suy thoái môi trường gây ra, không chỉ là sự quan ngại đối với Oceana Gold, hay ICSID, theo như Bisso nói, là sự khác biệt mang tính chất thể chế đối với tác động môi trường và nhân quyền. 

El Salvador đã hoàn toàn cấm khai mỏ vào năm 2008 và chính sách đã được lưỡng đảng ủng hộ. Vụ kiện đặc biệt, sau đó – và một vụ kiện khác tương tự - dấy lên câu hỏi căn bản về chính trị và chủ quyền. Một quốc gia-dân tộc có quyền thay đổi chính sách khi họ tin rằng sức khỏe của người dân và môi trường đang bị đe dọa? Hay quyền và lợi ích của các công ty đa quốc gia phải được ưu tiên theo đúng nghĩa đen ở mọi nơi? Phán quyết tới đây tại ICSID về vụ kiện El Dorado phản ánh một ngã rẽ quan trọng trên con đường đó. 

Điều này không dự đoán rằng ICSID là một thiết chế thiên vị trắng trợn sẽ tự động phân xử theo lợi ích của doanh nghiệp. Họ cũng có một số quyết định hợp lý. Mặc dù tòa hòa giải mới đây phán quyết Venezuela phải trả cho Exxon Mobil 1,6 tỷ dollar về giá trị dầu bị chiếm đoạt – phán quyết hiện giờ bị treo khi Venezuela tìm cách kháng án – người khổng lồ dầu mỏ đã đòi hỏi gấp 10 lần con số đó, và phán quyết được hoan nghênh như một chiến thắng của chính quyền Maduro.

Nhưng sự thật là công bằng đôi khi thắng những cuộc xâm lược kinh tế thô bỉ không có nghĩa rằng hệ thống hòa giải mờ ám, phản dân chủ đó công bằng và cần thiết. Hệ thống đó trên thực tế đe dọa quyền thiết lập chính sách đối với xã hội của các chính quyền dân chủ, và có khuynh hướng đe dọa sinh kế của những người dân không bao giờ đặt chân vào tòa nhà kỳ quặc ở Washington, D.C. và những ai mà ảnh hưởng của họ chỉ là ký tên vào bản kiến nghị. Khi người đưa ra các quyết định có hậu quả vô cùng to lớn bị tách ra khỏi những người phải chịu ảnh hưởng của những quyết định đó – về mặt xã hội, chính trị, kinh tế - dân chủ sẽ không được tôn trọng. Điều đó công bằng với lợi ích tư nhân, những kẻ luôn tìm kiếm lợi nhuận từ sự xói mòn của văn hóa dân chủ.

Justin Doolittle là nhà báo tự do ở Long Island, New York. Bạn có thể theo dõi ông tại trang Twitter @JD1871.